Juliusz Starzyński, Ludzie i obrazy

Książka przełomowa. W zasadzie to głównie dzięki Banachowi Nikifor podbił salony, a "sztuka prymitywna" stała się modna wśród "jaśnie wykształconych". W PRL-u, w państwie "dyktatury proletariatu" sztuka miała jeden cel: miała "służyć walce klasowej masom robotniczo-chłopskim i inteligencji pracującej" i "wyrażać rewolucyjną świadomość górującego nad zgniłym kapitalizmem zdrowego moralnie i duchowo społeczeństwa socjalistycznego". Wszystko zostało zaplanowane i zadekretowane, ideologicznie uzasadnione, a tu niespodzianka: "żebrzący, głuchoniemy biedak" tworzy własny świat urzekający prostotą i szczerością, cechami, których nigdy nie pojęli "twórcy socrealizmu". Oto niemal dziecinny świat, pełen bezimiennych świętych i akwarelowych, baśniowych pejzaży okazał pustkę i nicość "twórczości" socrealistycznych mistrzów, piewców socjalizmu i Stalina (a który przecież "usta miał czerwieńsze od malin"!). Bo kto dziś pamięta malarzy traktorów, portrecistów robotnic w chustach i umięśnionych robotników zapatrzonych w dal? Jakieś nazwisko? A kto nie słyszał o Nikiforze? Tak oto jeszcze raz okazało się, że "ostatni będą pierwszymi". 

Dlaczego komiks (i jego bohaterowie) zdominował XX i XXI wiek? Może dlatego, że tylko w komiksie można zobaczyć co ktoś myśli naprawdę? 

Wydanie drugie (a więc całość w jednym tomie) książki, która w PRL-u była obowiązkową pozycją każdej inteligenckiej biblioteki. "Opowieść o sztuce europejskiej naszej ery" (taki podtytuł) jest opowieścią historyka, który przyznaje "sztuce rolę nie tylko tego czynnika, który cieszy oko i porusza myśl, ale także, który swym pięknem i estetycznym ładem wychowuje i wszczepia poczucie odpowiedzialności za to, co stworzyły pokolenia, a co tak łatwo zniszczyć dziś może jeden moment." Minęło pół wieku i minęła taka wizja sztuki. Przynajmniej oficjalnie: agresywni i pozbawieni jakichkolwiek intelektualnych pretensji i kwalifikacji "artyści", mają tylko jedno hasło: zaszokować i zarobić. Odchody w puszce, filmowanie jedzenia banana, okaleczanie siebie i innych, itp. szaleństwa i idiotyzmy oto "twórczość" nachalnie lansowana i narzucana współcześnie. I najważniejsze: by było jak najwięcej seksu w jak najdziwniejszych konfiguracjach i układach, najlepiej na scenie, w teatrze. Architektura ustąpiła miejsca "dewelopingowi", a urbanistyka wciskaniu "plomb - inwestycji" na najmniejszy bodaj skwerek, bo musi powstać kolejna "plaza", "house" czy "mansion". Taką "sztukę" produkują władcy masowej wyobraźni i dysponenci kredytów. Chwała Bogu są normalni ludzie, dla których sztuka pozostaje wzniosłą dziedziną ludzkiego ducha, a artysta jest twórcą obdarzonym kunsztem, wrażliwością i odpowiedzialnością. Dla nich jest ta książka - zbiór najwspanialszych dokonań twórczych. Dla tych zaś, którzy - by zacytować Witkacego - "zbydlęceni po azjatycku" sprowadzili życie ludzkie do kilku najpospolitszych odruchów fizjologicznych dzieło Białostockiego może być oczyszczającą i pouczającą wyprawą w świat piękna, prawdy i dobra - wartości, które legły u podstaw europejskiej cywilizacji. Może, ale czy będzie?

Bardzo ciekawa lektura, bowiem książka została wydana w 1978 roku. Niby wszystko się zmieniło od tamtego czasu. Tym bardziej w sztuce, gdzie 40 lat to huragan epok, stylów, póz, grymasów, emocji i nastrojów, a przede wszystkim zmienił się sposób pisania o sztuce (rytualny, urzędowy marksizm zastąpiły inne mody, by przywołać słynne "modne bzdury"). Czy książka socjologa, który w PRL-u zawodowo się zajmował "kulturą w ogóle, a sztuką w szczególe", może teraz zainspirować do filozoficznej i socjologicznej analizy sztuki? I czy podane przez autora analizy mają jedynie walor doraźny, czy też są ponad codzienną, powierzchowną zmiennością? A także czy odnajdują pierwiastki w sztuce stanowiące o jej uniwersalnej istocie?

W drugim tomie Pism Filozoficznych i Estetycznych Jan Leszczyński zebrał kilkadziesiąt artykułów, w których Stanisław Ignacy Witkiewicz prowadzi niekończącą się walkę o własną wizję kultury i twórczego człowieczeństwa. Żadnych kompromisów. Jaki zresztą może być kompromis z umasowionym zbydlęceniem czy z azjatyckim barbarzyństwem? Witkiewicz nie doczekał telewizji, internetu, ale zdiagnozował ducha, który musiał zrodzić te "środki komunikacji społecznej".

Skoro była książka o pięknie to oczywiste, że musi być i o rzeczy przeciwnej. Bo czym byłyby piękno i brzydota bez siebie nawzajem?

Łódź w obrazach. Piękny portret niezwykłego miasta: wspaniałe zdjęcia i wyjątkowa jakość wydania i druku. Wszystkie zdjęcia "na błyszczącym papierze", przez co ma się wrażenie obcowania bardziej z albumem prawdziwych fotografii niż z książką. 

"Nauki społeczne". Najpierw tą "nauką" był marksizm, a potem (wraz z uwiądem "realnego socjalizmu") inne ideologie - zależnie od mody, koniunktury politycznej, czy wreszcie zależnie tylko do pieniędzy, czyli od grantów i stypendiów. Teraz jest "dżender", bo na nim najwięcej się zarabia. Ciekawe, co będzie następne? Bez względu jednak na to, co to będzie, to na pewno to "coś" będzie jeszcze bardziej "naukowe". Możliwe, że nawet tak, jak naukowy był marksizm: do bólu. Prawdziwego.