Andrzej Banach, O snach i nowej sztuce

Jorge Luis Borges, tym razem o snach, jako o najstarszym gatunku literackim, w sposób dla siebie właściwy, czyli, co jest rzeczywistością, a co fantazją, co snem, a co realnością, co istnieje, a co jest stworzone przez pisarza - to zabawa, do której zaproszony jest każdy czytelnik indywidualnie i osobiście. I każdy kto lubi takie intelektualne igraszki znajdzie w nich swoją osobistą, niepowtarzalną dla innych, uciechę.

Książka przełomowa. W zasadzie to głównie dzięki Banachowi Nikifor podbił salony, a "sztuka prymitywna" stała się modna wśród "jaśnie wykształconych". W PRL-u, w państwie "dyktatury proletariatu" sztuka miała jeden cel: miała "służyć walce klasowej masom robotniczo-chłopskim i inteligencji pracującej" i "wyrażać rewolucyjną świadomość górującego nad zgniłym kapitalizmem zdrowego moralnie i duchowo społeczeństwa socjalistycznego". Wszystko zostało zaplanowane i zadekretowane, ideologicznie uzasadnione, a tu niespodzianka: "żebrzący, głuchoniemy biedak" tworzy własny świat urzekający prostotą i szczerością, cechami, których nigdy nie pojęli "twórcy socrealizmu". Oto niemal dziecinny świat, pełen bezimiennych świętych i akwarelowych, baśniowych pejzaży okazał pustkę i nicość "twórczości" socrealistycznych mistrzów, piewców socjalizmu i Stalina (a który przecież "usta miał czerwieńsze od malin"!). Bo kto dziś pamięta malarzy traktorów, portrecistów robotnic w chustach i umięśnionych robotników zapatrzonych w dal? Jakieś nazwisko? A kto nie słyszał o Nikiforze? Tak oto jeszcze raz okazało się, że "ostatni będą pierwszymi". 

Eseje o malarstwie dziewiętnastego i pierwszej połowy dwudziestego wieku (podtytuł książki: "Od Davida do Picassa"), które były pisane albo przed wojną, albo tuż po niej. W obu wypadkach rozprawy noszą piętno czasów, w jakich powstawały: nieświadomego swych apokaliptycznych przeznaczeń przedwojnia oraz przenikniętego sowieckim marksizmem-leninizmem stalinizmu. Ale - o dziwo - dzięki temu książka staje się niezwykłym świadectwem dla badaczy ewolucji ducha towarzyszącego sztuce przełomu wieków.   

Co myśleć o światowej sztuce nowoczesnej, o sztuce XX wieku, o czasach, kiedy artyści porzucili tak staromodne pojęcie jak "piękno"? Zresztą czy to dziwne? Skoro nauka pożegnała się z "prawdą", a w życiu ludzie nie kierują się "dobrem", to po co komuś "piękno"? Książka powstała w PRL-u, u schyłku panowania stalinowskiego socrealizmu - doktryny, która podporządkowała sztukę totalitarnej, socjalistycznej ideologii. Paradoks: w krajach socjalistycznych, zniewolonych przez system sowiecki, artyści marzyli o wolności, w krajach wolnych artyści marzyli o socjalizmie i tęsknili za sowieckim zniewoleniem.