Wiktor Jerofiejew, Sąd ostateczny

Delirium w stroju poematu, samogon intelektualny. Rosja jak nie we krwi, to w wódce skąpana. Taki los... . I książka jak wódka: jedni łykają bez mrugnięcia okiem i oblizują się z uciechy, innych odrzuca. 

Zanim odnaleźli się w Moskwie Mistrz i Małgorzata.

Diabeł u Homo Sovieticus. Już początek jest obiecujący: "Butelkę mineralnej - poprosił Berlioz. Mineralnej nie ma - odpowiedziała kobieta z budki i z niejasnych powodów obraziła się". Ustrój obrażonych ludzi i jego zasada nr 1, czyli szatański zastępnik: zamiast dziękować cały czas i ufać całkowicie ludzie sowieccy nie "dziękują cały czas" i nie proszą o nic "najwyższej instancji". To co pozostaje? Obrazić się. Wiosna w Moskwie z szaleństwami siły nieczystej (która czytelników bawi) i tołstojowska opowieść o Poncjuszu, całkowicie dowolna fantazja na temat Ewangelii (którą, jak pokazały badania, powszechnie się omija, choć wstyd się do tego przyznać) i która nie spłonęła, bo była w rękopisie. Pan kłamstwa oczywiście oszukuje: rękopisy płoną, a "siła zła" żadnego "dobra nie czyni". Przekonać, że zło jest dobrem - cały czas to samo zwodzenie, od zarania, od rajskich początków...

Sowieckie piekło w całej swej przerażającej potocznej codzienności. W pospolitym, upaństwowionym kłamstwie i odebraniu życiu ludzkiemu całej wartości i godności, w upaństwowionej zbrodni. Państwo sowieckie to jedyny typ państwowości w dziejach, którego istotą istnienia nie była organizacja własnego narodu, ale narodu tego i narodów podbitych, wyzysk i eksterminacja. Kwintesencja socjalizmu (czy komunizmu, jakie to ma znaczenie, jak się to teraz nazwie?). "I robili wszystko, co było obrzydliwe w oczach Boga." I dalej robią - tylko już prawie na całym świecie... Dwa pytania zawsze otwarte: skąd się biorą funkcjonariusze tego typu państwowości i skąd się biorą (na całym świecie) państwa takiego miłośnicy i wyznawcy. Nic dziwnego, że Św. Augustyn ujrzał dzieje jako zmaganie dwóch państw "przeciwstawnych".

Komedia w trzech aktach.